برج قربان کجاست؟

چکیده این مطلب :

شهر همدان پایتخت تاریخ و تمدن ایران است و جاذبه های گردشگری فراوانی دارد برج قربان یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری است، برج قربان مسجدی در با بنای

فهرست مطالب

برج قربان یکی از آثار تاریخی قرون هفتم یا هشتم هجری است، این بنا مدفن شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی و جمعی از امرای سلجوقی است.

شیخ السلام حسن بن عطار حافظ ابو العلاء همدانی در ۱۹ جمادی الاول ۵۶۷، در سن ۷۹ سالگی در همدان وفات یافته و در سرداب برج مدفون شده است. درباره مقام او اشعاری از خاقانی شروانیف و موفق بن احمد مکی موجود است. از شاگردان او می توان از ابن ممانی همدانی نام برد، که در جهاد بر ضد مغولان ، در سال ۶۱۸ هجری، خود و فرزندش به شهادت رسیده اند.

ساختمان برج قربان از نوع مقبره‌ های برجی با نقشه دوازده ضلعی بیرونی و درونی، گنبد دو پوش مخروطی و به ارتفاع ۱۶ متر است‌. این بنا از یک برج ۱۲ ضلعی آجری با گنبد هرمی‌ شکل ۱۲ ترک آجری تشکیل شده و روی طاق سردابه این برج سنگ‌نوشته‌ای وجود دارد که قدمت آن به سال ۱۰۰۹ هـ.ق می‌رسد.

بر اساس مستندات تاریخی، این اثر زیبا جزیی از یک مجموعه بزرگ متشکل از مدرسه، مسجد، کتابخانه، خانقاه و … بوده، که امروزه تنها بنای باقیمانده از این مجموعه عظیم، بنای تاریخی برج قربان است.

توصیف کلی بنا

بنا از نوع مقابر برجی با نقشۀ دوازده ضلعی بیرونی و داخلی با گنبد دو پوسته هرمی دوازده وجهی بیرونی و گنبد نیمدایره‌ای داخلی و به ارتفاع 16متر است. مقبره، به طور کلی از سه طبقه سرداب، بدنه و گنبد تشکیل شده است. ورودی بنا در ضلع شرقی و در داخل یکی از اضلاع دوازده‌گانه آن قرار گرفته است. ساختمان برج تا چندی پیش، در داخل بافتِ کهن و فرسوده با معابر تنگ و پیچدرپیچ بخش شرقی شهر جای داشت و حتی قسمتی از آن در داخل منازل مسکونی مجاور برج قرار گرفته بود که از این حیث صدمات فراوانی به بنا وارد شده بود.

بازسازی بنا

خوشبختانه با اقدامات سازمان میراث فرهنگی استان در راستای فضاسازی بهینه در اطراف برج و آزادسازی آن از حیطه ساختمان‌های مسکونی مجاور، تمامی این ساختمان‌ها به تملک قانونی میراث فرهنگی درآمده و سپس تخریب شده‌است. هم اکنون بنا به کلی از هر سو آزاد بوده و با مرمت‌های انجام گرفته در آن، از وضعیت مطلوبی برخوردار است.

بیشتر بخوانید:جاهای دیدنی همدان

تاریخچه بنا

برج قربان فاقد شناسنامه ای تاریخی ساختمان و نام بانی است. با این وجود، بر روی سنگ قبری که در داخل ساختمان قرار دارد، کتیبه‌ای مشاهده می‌شود که این نوشته، قدیمی‌ترین و در عین حال تنها کتیبه تاریخی موجود در بنا است. نوشته های زیر در شش سطر بر روی سنگ قبر مذکور مشاهده می‌شود:

«یا غفارالذنوب- هذا قبر المرحوم المغفور الواصل الی رحمهالله تعالی محمد فی شهر ذیحجهالحرام غفرله سنه1090»

البته تاریخ این سنگ قبر ممکن است 1090 هـ ق هم باشد و به هر صورت مربوط به دوره صفوی است و ارتباطی با زمان ساخت بنا ندارد. بنای مورد نظر، تاکنون چندین بار مرمت و بازسازی شده و از خطراتی که آن را تهدید می‌کرده، رهایی یافته است. نخستین مرحله از مرمت‌های انجام گرفته در این یادمان، مربوط به سال 1328خورشیدی است که در این سال، برای بازسازی گنبد فروریخته بنا به شکل اولیه اقدام شد. سپس در سال 1329، پس از تکمیل مرمت و بازسازی گنبد،نمای سنگی بیرونی و همچنین بخش‌های مختلف داخل بنا و سرداب، مرمت و بازسازی شد.

آخرین مرمت های بنا

در سال 1364، تعمیراتی روی بدنه برج انجام گرفت و در سال 1376 نیز جهت رطوبت‌زدایی، کانال گربه‌رویی در اطراف آن تعبیه گردید و تا شعاعی که فضای اطراف اجازه می‌داد سنگ فرش شد. از آنجا که بنای مذکور، تا چندی پیش در مجاورت بافت مسکونی و حتی در داخل محوطه برخی منازل مسکونی قرار گرفته بود و از همین حیث صدمات فراوانی به بنا وارد شده بود، سازمان میراث فرهنگی استان همدان، در طی چند مرحله، به خریداری منازل مسکونی مذکور و سپس تخریب آنها اقدام نمود که در نتیجه فضای اطراف «برج قربان» تا شعاع چندین متری از محاصره هرگونه بنای دیگری رها و آزاد شده است.

معماری بنا

نقشه

ساختمان برج با نقشه دوازده ضلعی، به قطر داخلی 90/4 متر و قطر بیرونی 20/6 متر ساخته شده است. ضخامت دیوارها تقریباً 30/1 متر است. ورودی و درگاه بنا به عرض 80 و عمق 50 سانتی متر و ارتفاع 2 متر در ضلع شرقی واقع شده است. اضلاع دوازده‌گانه بیرونی بنا، هریک به عرض 2 متر است که در داخل هریک از آنها نغول‌هایی مستطیل شکل با طاق‌نمایی بلند با قوس جناغی به ارتفاع 6متر قرار گرفته است. نقشه‌ داخل‌ بنا نیز دوازده‌ ضلعی بوده که در هر ضلع آن، طاق‌نمایی تعبیه شده است.

بیشتر بخوانید:روستای ورکانه کجاست؟

نماها

نما و تزیینات بیرونی

نمای بیرونی بنا از دو قسمت بدنه و گنبد بیرونی تشکیل شده است

بدنه بیرونی بنا به صورت دوازده ضلعی ساخته شده و سرتاسر نمای بیرونی بنا تا ارتفاع 50 سانتیمتری، با سنگ‌های تراش دار مکعبی شکل ساخته شده است. به عبارت دیگر، بدنه آجری بنا بر روی همین پی سنگی قرار گرفته است هریک از اضلاع دوازده‌گانه برج به عرض 2 متر است که در سطوح داخلی هریک از اضلاع مذکور، طاق‌نماهایی به ابعاد، عرض 25/1، عمق 15سانتیمتر و ارتفاع 6 متر وجود دارد که طاق‌نماهای مذکور هریک، در داخل نغول‌ها یا قاب‌های مستطیلی قرار گرفته‌است.

ورودی بنا

ورودی بنا در جهت شرق و در داخل یکی از اضلاع دوازده‌گانه بنا تعبیه شده است. ابعاد درگاه ورودی، به عرض 80 سانتیمتر، عمق 50 سانتیمتر و ارتفاع 2 متر است. به فاصله 20/1 متر بالاتر از مدخل بنا، دریچه‌ای به ابعاد، عرض 40، ارتفاع 50 و عمق 90 سانتیمتر وجود دارد که به صورت مشبک آجری ساخته شده است. به جز دریچه مذکور، سه دریچه دیگر با همین ابعاد و به صورت قرینه در چهار سمت بنا تعبیه گردیده که این دریچه‌ها یا نورگیرها بخشی از روشنایی و نور داخل برج مقبره را تأمین می‌کند.

بدنه دوازده ضلعی بنا

بدنه دوازده ضلعی بنا تا ارتفاع هشت متری امتداد می‌یابد و سپس به وسیلۀ قسمت انتقالی به ارتفاع 50 سانتیمتر که بدون هیچگونه تزیین خاصی است، گنبد هرمی بنا بر روی بدنه ایجاد شده است. ارتفاع گنبد 8 متر است که آن نیز تماماً آجری و ساده ساخته شده است. به طور کلی، به جز موارد ذکر شده، هیچگونه تزیینی در نمای بیرونی مشاهده نمی‌شود و ساختمان بنا بسیار ساده و بدون کتیبه، گچ‌بری و دیگر تزیینات و با آجرکاری ساده ساخته شده است. گنبد بیرونی به صورت رک و چند وجهی (12 ضلعی) و گنبد داخلی نیز به صورت نیمکروی یا نیم دایره‌ای است. فاصله بین دو پوسته گنبد، تقریباً 6 متر است.

نما و تزیینات داخلی

بدنه داخلی بنا نیز به مانند نمای بیرونی آن دوازده ضلعی است که در هر ضلع آن طاق‌نمایی قرار گرفته است. طاق‌نماهای مذکور در ارتفاع 60 سانتیمتری از کف مقبره قرار گرفته‌است. ابعاد این طاق‌نماها به عرض 90 سانتیمتر، عمق 20 سانتیمتر و ارتفاع تقریبی 80/3 متر است که با قوس جناغی پوشش یافته‌است.

طاق گنبدی

این طاق‌نماها در قسمت فوقانی به وسیله 24 طاق‌نمای کوچک به پوسته داخل گنبد پیوند خورده‌ که با کاربست این فن، گنبد نیم‌کروی داخلی بر روی بدنه دوازده ضلعی ایجاد شده است. طاق‌نماهای داخل بنا نیز به مانند طاق‌نماهای بیرون، تماماً با آجرکاری ساده و بدون هیچگونه تزیین خاصی ساخته شده‌است.در داخل چهار طاق‌نما از مجموع دوازده طاق‌نمای بیرونی و داخلی، چهار دریچه یا نورگیر مشبک آجری تعبیه شده که این نورگیرها از داخل با قاب‌های چوبی ساده‌ای پوشش یافته‌است. «جکسن» در سفرنامه خود، به این قاب‌های چوبی که گویا در آن زمان بر اثر آتشسوزی آسیب دیده بوده‌، اشاره کرده است. کف مقبره با آجر پوشیده شده که مربوط به مرمت‌های سال‌های اخیر است.

سنگ قبر کف برج

سنگ قبری نیز در سطح کف بنا به ابعاد 50 × 25/1 سانتیمتر وجود دارد که بر روی طاق سرداب قرار گرفته است. همان طور که پیش‌تر نیز اشاره شد بر روی این سنگ مزار، نوشته‌هایی به صورت برجسته در شش سطر و با تاریخ 1009ق. مشاهده می‌شود که گویا (مطابق با نوشته های سنگ مزار) این سنگ قبر متعلق به فردی به نام «محمد» بوده است. تاریخ ذکر شده، بر روی سنگ قبر موید دوره صفویه است و ارتباطی با زمان ساخت برج که مربوط به ادوار پیش از صفوی است، ندارد. درباره «محمد» نامی که در سنگ مزار مزبور به آن اشاره شده، می‌توان احتمال داد که او یکی از علما، روحانیون یا از کارگزاران عالی رتبه دوره صفویه در همدان بوده که پس از مرگ در این برج مدفون شده است.

بیشتر بخوانید:غار آکواریم گنجنامه رو دید؟

ارتفاع از کف

ارتفاع داخل برج از کف آن تا زیر سقف گنبد نیمکره‌ای داخلی 80/7 متر است. در طبقه زیرین برج، سرداب قرار گرفته که مدخل آن در سمت شمال غربی بیرون بنا است. مدخل سرداب در سال 1329 خورشیدی و ضمن انجام تعمیرات و مرمت‌های بنا، یافته شد. سقف سرداب به صورت طاق ضربی آجری ساخته شده است و هیچگونه تزیینی در آن جا مشاهده نمی‌شود.

وجه تسمیه

دلیل نام گذاری این بنا به برج قربان گفته شده است که در جریان شورش افغان‌ها در اواخر دوره صفویه فردی به نام قربان این محل را سنگر گاه خود قرار داده و طی سرکوب شورشگران و دفاع از اهالی محل از این رو بنا به نام او شهرت یافته‌ است.دیگر اینکه، گفته شده در داخل برج، اهالی در موارد معینی، شتری را قربانی می‌کنند و ازاین رو، این برج را برج قربان نامیده‌اند. برخی دیگر نیز احتمال داده‌اند که «قربان» نام بنّا یا معماری بوده که برج را ساخته و یا اینکه به تعمیر و بازسازی آن اقدام کرده است

در سال ۱۳۱۲ و در حین انجام تعمیرات در زیر برج سردابی یافتند که کلیه قبور اشاره شده در آنجا قرار داشتند.

برج قربان در تاریخ ۱۳۵۴/۰۳/۲۸ و به شماره ثبت ۳/۱۰۷۸ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.

بعضی از پژوهشگران، در شمارش عناصر معماری، مانند دوازده ضلعی بودن مقابر، آن را نشانه دوازده امام شیعیان و یا عالئم بروج دوازده گانه میدانند، برخی دیگر در درستی چنین انگارههایی، تردید دارند.

ترمیم بنای برج قربان

در سال 5714 خورشیدی و در جریان جنگ تحمیلی و بمباران هوایی همدان، خسارات فراوانی به بنا وارد شد که بالفاصله به وسیلۀ کارشناسان دفتر فنی سازمان حفاظت آثار تاریخی )سابق( نسبت به تعمیر و مرمت آسیبهای وارده به بنا، اقدام شد. برخی از این اقدامات که در گزارش مرمتهای بنا به آنها اشاره شده عبارتند از:

ترمیم شکافهای ایجاد شده در دیوارهای بنا، مرمت نمای داخلی و احیای بندهای فرسوده، برداشتن خاکهای اضافی موجود در حدفاصل پوسته داخلی و بیرونی گنبد به مقدار هشت متر مکعب، تعویض و مرمت سنگهای تراشدار قسمت تحتانی در نمای بیرونی بنا و همچنین محوطهسازی و شیببندی خارج بنا به جهت دورنمودن آبهای سطحی از این بنا، خاکبرداری از فضای داخلی سرداب و الیهبرداری از سطوح داخلی بنا و نصب در ورودی مناسب در نمای بیرونی بنا، تسطیح و خاکبرداری زمینهای اطراف و کفسازی در داخل بنا با الگوی مناسب با مصالح قلوهسنگهای رودخانهای.

مقبره

برج قربان فاقد کتیبه تاریخ ساختمان، نام بانی و تبار شخص مدفون است. با مطالعۀ متون تاریخی و بررسی های باستان شناختی دانسته شد کسی که در این بنا دفن شده است (شیخاالسالم حافظ ابوالعالء) محدث، قاری و عالم دینی نامدار قرون پنجم و ششم هجری است. بنا، به طور کامل با آجر ساخته شده و تزیین و آرایۀ خاصی از قبیل گچبری، کاشیکاری و آجرکاری با طرحهای مختلف تزیینی در آن به کار نرفته است. معمار از نقشۀ دوازده ضلعی در طراحی ساختمان استفاده کرده است

معماری

ساختمان مقبره

پرسپکتیو برج قربان

نمای شرقی بنا

پالن برج قربان

توجه به مسئلۀ آب و هوا و بارندگی، در ساخت بنا از گنبد دوپوش استفاده شده است. پوشش بیرونی جهت محافظت ساخته شده و با این شیوه گنبد داخلی از رطوبت محفوظ میماند و در ارتفاع کمتری قرار میگیرد تا بیشتر در معرض دید باشد. معموال گنبدهای بیرونی، بلند و مرتفع ساخته میشود تا از فاصلههای دور به خوبی دیده شود. این شیوۀ معماری، خود، حالت دینی و احترام بیشتری برای مقابر کسب کرده است

گنبد برج قربان

گنبد بیرونی بنا نیز از نوع گنبدهای هرمی دوازده وجهی است. بناهایی با گنبدهای کثیراالضالع در نقاط مختلف ایران در معماری دوران اسالمی وجود دارد. ساختمانهایی با گنبدهای هشت وجهی متعلق به دوران ایلخانی و تیموری در قم و مازندران وجود دارد. همچنین نمونه هایی از گنبدهای دوازده وجهی همانند گنبد برج قربان همدان، در آرامگاههایی همچون؛ امامزاده یحیی در ساری )قرن نهم بقعه شاه رکن الدین در دزفول، بقعه ابولؤلو در کاشان (پیش از دورۀ صفوی)، امامزاده بابا رکنالدین در مزارستان تخت فوالد اصفهان از (دورۀ صفوی )، امامزاده عبدالقهار دورۀ صفوی در کیلومتر 53 جادۀ کرج به قزوین )، و… مشاهده میشود.

ویژگی های بنا

بیشتر این گنبدها بر روی منطقۀ انتقالی بلندی قرار گرفته است، حال آنکه گنبد بیرونی برج قربان، به طور مستقیم بر روی بدنۀ بنا قرار دارد. از ویژگیهای تزیینی بنا تأکید بر عنصر معماری به عنوان عنصر تزیینی است، بدین ترتیب نغولها، طاق نماها، دریچه های نورگیر و… هریک به گونهای ماهرانه و استادانه نقش اصلی تزیین را با ترتیبی هماهنگ و متقارن و با سادگی کامل در سطوح بنا به وجود آوردهاست. ویژگیهایی که برای بنای برج قربان از لحاظ نقشه، نما و گنبد ذکر شد، بیشتر در بناهای دورۀ ایلخانی دیده میشود. با توجه به این مشخصات، به احتمال فراوان، ساختمان برج قربان در دورۀ ایلخانی(اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم ق.م) احداث شده است.

بهترین فصل و ساعات و هزینه بازدید از برج قربان

برای بازدید از این بنای تاریخی در فصول بهار و تابستان بین ساعات ۹ تا ۱۹ و درفصول پاییز و زمستان بین ساعات ۹ الی ۱۷ است و هزینه بلیط ورودی برای هموطنان عزیز مبلغ ۲۰,۰۰۰ریال و هزینه بلیط ورودی برای اتباع خارجی مبلغ: ۸۰,۰۰۰ریال میباشد

موقعیت جغرافیایی برج قربان

ین بنا به فاصله اندکی از حاشیۀ جنوبی تپۀ تاریخی مصلی، در یکی از محلههای قدیمی همدان که در گذشته به »باباالسد« و »سربرزه« مشهور بوده، در حد فاصل خیابانهای مدنی و طالقانی، قرار دارد که در محل زندهای شهر همدان بین چهار باغ شهید مدنی و خیابان طالقانی جنب دبیرستان ابن سینا واقع است.